Atlas Leefomgeving heeft de kaart Geluid in Nederland geüpdatet. Op de kaart zie je het gemiddelde geluidsniveau per jaar van wegverkeer, treinverkeer, vliegtuigen, industrie en windturbines. Het verkeer op wegen maakt veel geluid, maar ook bijvoorbeeld vliegveld Schiphol zorgt voor lawaai. Ongewenst geluid kan hinder en gezondheidsklachten geven. Bij mensen, maar ook bij dieren.

Geluid van weg-, trein- en vliegverkeer, windturbines en industrie, boven water (Bron: Atlas Leefomgeving)

Geluid ónder water

De geluidkaarten op de Atlas Leefomgeving tonen alleen geluid bóven water. Maar er is ook geluid ónder water. Elk moment van de dag varen er zo’n vierhonderd zeeschepen op het Nederlandse deel van de Noordzee. Ook het vrachtverkeer over zee nam enorm toe. Deze toename zie je goed op kaarten van geluid onder water in 1950 en 2010 van Universiteit Leiden.

Geluid ónder water in 1950 (links) en 2010 (rechts) (Bron: Universiteit Leiden)

En er zijn nog andere geluidsbronnen. Zo zijn er nu zo’n 290 windturbines in het Nederlandse deel van de Noordzee. Dat moeten er zo’n 1200 worden. Deze windmolens komen op pijlers te staan die in de zeebodem worden geheid. Het heien voor die windturbines maakt veel lawaai. Zowel Defensie als vissers maken gebruik van sonars (sound navigation and ranging). Deze sonars maken geluid om onder water te navigeren of om bijvoorbeeld vissen te detecteren. Er worden onder water ook bommen tot ontploffing gebracht. In de Noordzee liggen naar schatting nog tienduizenden mijnen en bommen uit de Tweede Wereldoorlog. De Defensie Duikgroep van de marine vernietigt deze met mijnenjagers. En dan vindt er nog seismisch onderzoek plaats in de Noordzee: luchtdrukwapens worden gebruikt om aardlagen in beeld te brengen.

Geluid verplaatst zich onder water sneller dan boven water. Dat komt omdat water een hogere moleculaire dichtheid heeft dan lucht. Geluidsgolven reizen onder water wel bijna 4,5 keer zo snel als door de lucht. In water kan geluid dan ook veel grotere afstanden afleggen dan in lucht.

Geluiden van dieren en planten die we normaal nooit horen

Net voor haar dood verscheen het boek Geluiden van het leven. Luisteren naar gesprekken van dieren, planten, koralen en schimmels van bioakoesticus Karen Bakker (1971–2023). In dit boek vertelt de Canadese wetenschapper je alles over de bioakoestiek: een discipline die het luisteren naar de natuur tot een wetenschap heeft verheven. 

Onze definitie van geluid is vaak beperkt tot wat we zelf kunnen horen. Maar Bakker schrijft over de geluiden die dieren en zelfs planten maken die normaal gesproken nooit worden gehoord. Want wist je dat schildpadjongen geluiden maken vanuit hun ei om hun geboorte op elkaar af te stemmen? Zo kunnen ze tussen hun soortgenoten naar zee lopen om hun overlevingskans te vergroten. Of dat koraalriffen een kakofonie aan geluid produceren dat tot kilometers afstand te horen is? En dat riffen die aangetast zijn door klimaatverandering veel minder geluid maken en een minder divers geluid?

Geluiden van het leven (Bron: Noordboek)

Maar ook schrijft Bakker over walvissen. Daarvan is bekend is dat zij laagfrequent geluid maken dat kilometers ver draagt. Maar walvissen blijken ook zachter geluid te maken – als moeder en kind communiceren zonder roofdieren aan te trekken. En verschillende walvispopulaties zingen verschillende liedjes, zoals mensen verschillende dialecten hebben. Dit soort bevindingen werden gedaan door ‘eigenwijze’ onderzoekers, die zenders in walvissen plantten en urenlange geluidsopnames bestudeerden. Door AI-technieken neemt dit onderzoek nu een vlucht, schrijft Bakker.

Bultrug met kalf. Moeder en kind communiceren zachtjes om geen roofdieren aan te trekken (Bron: Vanessa Mignon)

Een dove bruinvis is een dode bruinvis

Terug naar de Noordzee. Daarin leven zo’n 300.000 bruinvissen. Deze vissen lijken op dolfijnen, maar zijn kleine walvisachtigen. Dit zijn ook heel vocale dieren: ze gebruiken extreem snelle hoogfrequente klikjes om zich onder water te kunnen oriënteren, onderling te communiceren en vis te vangen.

Bruinvissen hebben het gevoeligste gehoor van alle zeedieren. Maar dit heeft ook een keerzijde. Als een bruinvis tijdens het heien op minder dan 2 km afstand zwemt, kan hij gehoorschade oplopen. En een dove bruinvis is een dode bruinvis, legt bioloog Hans Slabbekoorn van Universiteit Leiden aan NOS uit. “Bruinvissen doen alles op het gehoor; navigeren, jagen en communiceren. Je ziet ook dat ze stoppen waar ze mee bezig zijn of dieper duiken als er geheid wordt – tot wel 30 kilometer verderop.”

Bruinvissen doen alles op het gehoor; navigeren, jagen en communiceren. (Bron: Luc Hoogenstein)

Ook andere zeedieren hebben last van lawaai

En niet alleen bruinvissen hebben last van lawaai. Bij gebrek aan goed zicht onder water, communiceren ook vissen voor een belangrijk deel met geluid. Vooral vissen met een zwemblaas kunnen geluid goed oppikken. Zo’n zwemblaas regelt het drijfvermogen. Hierdoor kan een vis makkelijk op dezelfde diepte blijven zonder zwembewegingen te maken. Dit geldt bijvoorbeeld voor kabeljauw, haring en zeebaars. Als geluid heel hard is, bijvoorbeeld vlak bij een windmolenpaal die in de bodem wordt geheid, kan de zwemblaas zelfs scheuren en kunnen vissen dus ‘ontploffen’. 

Ook zeehonden, krabben, kreeften en pijlinktvissen hebben last van herrie onder water, schrijft NOSop3. Ze stoppen met eten, vluchten weg of hebben een slechter immuunsysteem door stress. En drukken wij bij lawaai snel onze handen op onze oren, oesters doen iets soortgelijks. Zij klappen snel hun schelp dicht als het te luid wordt. Dichte oesters kunnen niet eten. Als ze te vaak ‘op slot’ moeten, groeien ze langzamer of gaan ze zelfs dood. 

Ook zeehonden hebben last van geluid onder water (Bron: Ernst Schrijver, ARK Rewilding Nederland)

Hoe klinkt de Waddenzee?

In september dit jaar startte het onderzoek Hoe klinkt de Waddenzee?. Het doel is om te onderzoeken wat de invloed van geluid is op het onderwaterleven in de Waddenzee. De Leidse onderzoeker Annabel Kok van het Instituut Biologie Leiden gaat zowel de natuurlijke geluiden (de ‘klikjes’) van bruinvissen als de door mensen veroorzaakte onderwatergeluiden in de Waddenzee in kaart brengen. Met behulp van onderwatermicrofoons (hydrofoons) wordt op twaalf locaties drie jaar lang continu het geluid onder water gemeten. “Zo kunnen we ontdekken waar de bruinvissen zwemmen en hoe ze op vis jagen”, legt de onderzoekster uit. Bezoekers en bewoners van het Waddengebied kunnen meedoen door te melden waar en wanneer ze bruinvissen zien.

Dit is precies het type onderzoek dat Bakker beschrijft; techniek legt voor ons onhoorbaar geluid bloot. Het is evident dat geluid de rust in de Waddenzee bedreigt. Maar de omvang en de effecten zijn onbekend. Met het nieuwe onderzoeksproject hopen de onderzoekers meer inzicht te krijgen en kunnen ze straks aanbevelingen doen voor de bescherming van geluidsgevoelige gebieden.

Straks weten we meer over hoe de Waddenzee klinkt en kunnen we geluidsgevoelige gebieden beter beschermen. (Bron: Staatsbosbeheer)

Actieplan Onderwatergeluid

Voor geluid bóven water hebben we regels in Europa, zoals de Europese Richtlijn Omgevingslawaai. Het bevoegd gezag is verplicht om elke vijf jaar verkeersgeluid te rapporteren en waar mogelijk te verminderen. Zo komt de Atlas Leefomgeving aan haar geluidskaarten. Ook onderwatergeluid is inmiddels benoemd als bron van verstoring, bijvoorbeeld in de Marine Strategy Framework Directive (MSFD). Alle deelstaten zijn verplicht om het geluid te monitoren en te beperken. Recent is een Actieplan Onderwatergeluid (2025-2035) opgesteld, waaraan ook Nederland meedoet. Het doel is om de geluidniveaus te verlagen, zodat ze geen nadelige effecten hebben op het mariene milieu.

Er wordt bijvoorbeeld gekeken naar andere heitechnieken, zoals het toepassen van bellenschermen. En misschien hebben vrachtschepen in de toekomst wel high-tech zeilen in plaats van een dieselmotor. Het Europese DEMASK project noemde verschillende van dit soort maatregelen in een beleidsnotitie. Niet alleen bóven, maar ook ónder water is nog een wereld te winnen als het gaat om geluid. Want het is allesbehalve stil onder water, of het nu om mensen of dieren gaat.

Dit artikel is een bewerking van het artikel ‘Stilte die niet stil is. Geluiden van het leven onder water.’ Dieneke Schram-Bijkerk, Tijdschrift Geluid (2025): 3, 24-26.

Meer weten/luisteren?

• Lees meer over het onderzoeksproject Hoe klinkt de Waddenzee? 
  Luister natuuropnames van over de hele wereld van akoestisch ecoloog Gordon Hempton.
• Wildlabs: een online gemeenschap voor akoestisch monitoren met de nieuwste technologische mogelijkheden.
• De akoestische database van walvisgeluiden van Watkins die is gebruikt om sonartechnici op te leiden.